(Ve 1890 Yılında Atanmış Bir Kaymakamın Biyografisi)
Giriş :
Bugünkü yazımızda bırakın hayat hikâyelerini isimleri bile tarihin tozlu rafları arasında kalmış; ancak bir dönem Yenişehir’i yönetmiş olan kaymakamları tanımaya/ tanıtmaya çalışacağız. Yenişehir Kazasından kaymakam olarak çok sayıda zât gelip geçti.
Osmanlılar döneminde görev yapmış olan bazı kaymakamlarımız hakkında bir miktar arşiv belgesi topladım. O belgelerden yola çıkarak yüz yirmi yıl önce Yenişehir’de bir kaymakamın azli ve onun yerine başka birinin tayininden yola çıkarak, iki kaymakam ve o dönemki Yenişehir hakkında bazı bilgiler vereceğim. Ayrıca Osmanlı Devletinin son elli yılında (1870 – 1920) Yenişehir’e atanmış olan kaymakamların toplu bir listesini sunacağım.
Konuya Girmeden Önce Bir Parantez:
Asıl konuya geçmeden önce “Kaza, Kadı, Kaymakam” sözcükleri ve bunların tarihte geçirdikleri değişim sürecini kısaca özetlemek gerekiyor.
Yenişehir’in Osmanlı devletindeki resmi statüsü kaza idi. Günümüzde kaza yerine kullanılabilecek en yakın anlamlı idari terim ise (ilçe) dir. Yalnız burada bir anlam farkına dikkat çekmek için şunları söylemem gerekiyor:
Klasik Osmanlı teşkilatlanmasında kaza bir idari birimden çok yargının alanına giren bir birimdi ve şer‘i hukukun uygulayıcısı olan Kadı kazanın en ileri gelen kişisiydi. Bu geleneksel durum 1842 yılına kadar sürdü ve bu tarihten itibaren kazaların başına Müdür unvanı verilen kişiler atanmaya başlandı.
Mesela 1850’li yıllarda Yenişehir Kazası’nın müdürü Hurşid Ağa adında biridir. Onun halkla olan ilişkilerini anlatan bir belgeyi arşivden almıştım.
Osmanlı Devleti 1864 Vilayet Nizamnâmesi (kanunu) ile idari alanda önemli bir değişim içerisine girdi. Memleket yeni baştan bir idari taksimata tabi tutuldu. Bu çerçevede oluşturulan Vilayetlerden biri de merkezi Bursa olan Hüdavendigâr Vilayeti idi. Bu yeni düzenleme ile büyükten küçüğe doğru idari sıralama şöyleydi: Vilayet > Sancak > Kaza > Nahiye > Köy.
Vilayet Nizamnamesinin getirdiği önemli hususlardan biri de kazaların başına Kaymakam adı verilen mülki amirlerin getirilmesi idi. Hüdavendigâr Vilayeti Bursa Sancağına bağlı bir kaza olan Yenişehir’in başındaki ilk kaymakam 1870 yılında Hacı Şakir Efendi’dir. O zaman biz Yenişehir’in kaymakamlık olarak tarihini ancak 1870’ten itibaren ele alabiliriz. Ondan önceki dönemlerde ise önce kadılar; ardından ise müdürler bir nevi kaymakamlık görevi görmüşlerdir.
Kaymakam ile Müftü Arasında Bir Çekişme ve Sonuçları
1890 Yılının başlarında Yenişehir kaymakamı ile müftüsü arasındaki kavgayı- çekişmeyi duymayan neredeyse kalmamıştı. Giderek büyüyen bu sorun karşılıklı şikâyetler yoluyla İstanbul’a ulaşmış ve olaya bizzat devlet el atmıştı.
Şehrin en nüfuzlu adamlarından olan müftünün adı Ahmet Hulusi Efendi idi. Yaklaşık on yıldan beri Yenişehir müftülüğünü yapmaktaydı. (Onun hakkındaki bu bilgiyi belgeden değil de, Salnamelerde Yenişehir adlı kitabımdan elde ettim).
Peki, kaymakam kimdi? Yenişehir’e ne zaman ve nasıl atanmıştı?
Kaymakamın adı Osman Sıdkı Efendi…
Azline sebep olacak olan müftü ile yaşadığı o kötü hadise ortaya çıktığında Yenişehir’de beşinci görev yılını doldurmuş bulunuyordu.
Kaymakam Osman Sıdkı Efendi’nin Yenişehir’e geliş hikâyesi belgelere şu şekilde yansımıştı: 1885 yılında karşılıklı ve anlaşmalı bir yer değişikliği (becayiş) sonucunda Yenişehir’de kaymakam değişikliği yaşandı. Yenişehir’e herhalde pek alışamamış olan Kaymakam Ramazan Efendi, Günümüzde Mustafa Kemalpaşa dediğimiz Kirmastı Kazasına gitti. Onun yerine de Kirmastı Kazası kaymakamı olan Osman Sıdkı Efendi Yenişehir’e kaymakam olarak geldi.
Kaymakamların sıklıkla değiştirildiği o dönemlerde Osman Sıdkı Efendi istikrarlı bir tablo çizdi ve 1890 yılının başına kadar makamında tutunabildi. Yalnız müftü efendi ile pek iyi geçinemedi. Ekte vereceğimiz belgede de belirtildiği üzere giderek büyüyen bu geçimsizlik Yenişehir ahalisini de birbirine düşürecek boyutlara geldi. Halk bir yandan müftü taraftarları; öte yandan kaymakam taraftarları olmak üzere ikiye ayrılmıştı.
Maalesef elimizdeki belgelerde müftü ile kaymakam arasındaki sorunun gerçekte ne olduğuna ilişkin ayrıntılar mevcut değil. Sadece birbirlerinden nefret (belgedeki ifade ile münâferet) ettikleri; valiliğe birbirlerini şikâyet ettikleri ve bu çekişmenin ahaliyi de karşılıklı düşmanlığa sevk etmek üzere olduğu belirtilmiştir.
Kaymakam ile müftü arasındaki bu nâ-hoş hadiseler karşısında Hüdâvendigâr valisi müftüyü tutmuş ve İstanbul’a gönderdiği raporda kaymakamın azledilmesi gerektiğini ifade etmiştir.
O dönemde devlet memurlarının atanması, azledilmesi gibi işlemleri takip eden resmi bir kurum olarak İntihâb-ı Memurîn Komisyonu Yenişehir’deki bu sorunla ilgilenmiştir.
Komisyon tarafından hazırlanan 7 Ocak 1890 tarihli raporda kaymakamın orada (Yenişehir’de) görevine devam etmesinin sakıncalı olduğu ve görevden alınması gerektiği belirtiliyordu. Raporda ayrıca Yenişehir’e uygun bir kaymakamın adı sicil dosyası ile birlikte bir üst makam olan Dahiliye Nazırlığına (İçişleri Bakanlığı) bildirilmişti.
Dahiliye Nazırlığının Yenişehir’deki bu kavga olayını 12 Ocak 1890 tarihinde bir üst makam olan Sadarete (başbakanlığa) ilettiğini görüyoruz. Sadrazam ise kaymakamın azledilmesinin gerekliliğini ve onun yerine Yenişehir’e atanacak kaymakamın sicilini 16 Ocak’ta saraya, yani padişaha arz etti. Nihayet sarayın onayı sonucunda bu azil ve atama işlemi gerçekleşmiş oldu.
Böylece 18 Ocak 1890 tarihinde Yenişehir’e İbrahim Ragıp Efendi adında yeni bir kaymakam resmen atandı. Osman Sıdkı Efendi ise, müftü ile olan çekişmesinin faturasını ödedi ve kaymakamlıktan azledildi.
Burada dikkatimi çeken önemli bir nokta da şudur: atanan bu yeni kaymakamın tam anlamıyla müftünün hoşuna gidebilecek tarzda bir kişiliğe sahip olduğu görülüyor. Medrese kökenli olan yeni kaymakamımız oldukça yaşlı bir kişidir. Oysa azledilen Osman Sıdkı Efendi, daha çağdaş bir eğitim almış, genç birisiydi. Demek ki devlet bu yeni atamayı yaparken, müftü ile uyuşabilecek, anlaşabilecek bir kişiyi özellikle tercih etmiştir.
Yenişehir Kaymakamı İbrahim Ragıp Efendi:
Peki yeni atanan bu kaymakam kimdir?
Şimdi size kaymakam İbrahim Ragıp Efendi’yi tanıtmak istiyorum.
Sicil Dosyasına Göre Yenişehir Kaymakamı İbrahim Ragıp Efendi 1890 yılının başlarında Yenişehir’e kaymakam olarak atanan ve iki yıl burada kaymakamlık yapan İbrahim Ragıp Efendi’nin kim olduğunu ve hangi görevlerde bulunduğuna dair bir sayfalık bir sicil raporunu sizlerle paylaşmak istiyorum. Bu sayede Osmanlı döneminde kaymakamlık yapmış olan kişilerden birini resmi yönleri ile tanımış olacağız.
Ragıp Efendi, 1835 yılında (Hicri 1251 yılı) İstanbul’da doğmuştur. Babası merhum Adli Efendi, divan-ı hümayunda çalışmış olan bir kâtiptir.
Ragıp Efendi ilk olarak Beşiktaş Sıbyan Mektebinde okumuştur. Ardından İstanbul’daki bazı büyük camilerin yanında bulunan medreselerde öğrenim görmüştür. Arapça ve Farsça üzerine de eğitim almıştır.
Mesleki hayatında ilk olarak divan-ı hümayun kalemine girmiş ve burada iki yıl çalıştıktan sonra mühür odasına alınmıştır. Bu ilk görevlerden sonra Birinci Ticaret Mahkemesi azalığına getirilmiş, bir süre burada çalışmıştır.
Ragıp Efendi’nin İstanbul dışındaki ilk görev yeri günümüzde Romanya sınırları içinde kalan Kösten- ce’dir. Buradaki Ticaret Mahkemesinin başına getirilmiştir. Onun ilk kaymakamlık deneyimi ise Kıbrıs’ta bir kazanın başına getirilmesi ile başlamıştır. Fakat Ragıp Efendi, Kıbrıs’ta sadece dört ay görev yaptıktan sonra adanın havasına alışamadığını gerekçe göstererek istifa etmiştir.
1872 yılı başlarında Varna Ticaret Mahkemesinin başkanlığına getirilen Ragıp Efendi, yaklaşık altı yıl bu görevini sürdürdü. Ancak 1877 yılında çıkan Osmanlı – Rus Savaşı (Doksan üç Harbi) sonucunda bu bölgelerin elden çıkmasıyla Ragıp Efendi de açıkta kalmıştır.
Bir süre açıkta kalan Ragıp Efendi, 1879 yılında bu kez Amasya Sancağı Bidayet Mahkemesinin Ceza Dairesi Başkanlığına iki bin kuruş maaşla tayin edilmiştir. Uzunca bir süre bu görevi sürdüren Ragıp Efendi, kanuna aykırı muameleleri gerekçe gösterilerek hakkında açılan bir soruşturma sonucu 15 Ağustos 1888 tarihinde açığa alındı.
Bütün bu vazifelerin ardından memleketi olan İstanbul’a dönen ve artık emeklilik çağına gelmiş olan Ragıp Efendi’nin hayatta son görevi ise Yenişehir kaymakamlığına getirilmesidir. Yukarıda da bahsedildiği gibi Yenişehir Kaymakamı Osman Sıdkı Efendi’nin azledilmesiyle 18 Ocak 1890 tarihinde yerine Ragıp Efendi getirildi. Elli beş yaşını aşmış olan Ragıp Efendi için bu belki de kariyerinin en önemli görevi idi. Yenişehir kaymakamlığı gibi hassas bir görevi iki yıl kadar sürdürebilen Ragıp Efendi, 1892 yılında vefat etti.
OSMANLI DÖNEMİNDE YENİŞEHİR KAYMAKAMLARININ LİSTESİ (1870 – 1920)
1. Hacı Şakir Efendi (1870 – 1872)
2. İbrahim Edhem Efendi (1872 – 1873)
3. Amil Efendi (1873 – 1874)
4. Mustafa Nazif Efendi (1874 – 1875)
5. Mehmet Sıdkı Efendi (1875 – 1876)
6. Mehmet Şakir Efendi (1876 – 1877)
7. Ali Rasih Efendi (1877 – 1883)
8. Mehmet Ramazan Efendi (1884 – 1885)
9. Osman Sıdkı Efendi (1885 – 1891)
10. İbrahim Ragıp Efendi (1891 – 1893)
11. Mehmet Tahir Efendi (1893 – 1896)
12. Mehmet Saffet Bey (1896 – 1899)
13. Yusuf Fehmi Bey (1899 – 1905)
14. Mehmet Tevfik Efendi (1905 – 1907)
15. Yusuf Abbas Bey (1907 – 1908)
16. Mehmet Reşid Bey (1908 – 1915)
17. Nusret Bey (1915 – 1918)
18. Faiz Bey (1918 – 1919)
19. Tahsin Bey (1919 – 1919)
20. Tevfik Nevzat Bey (1919 – 1920)
Yorumlar kapalı.