İlçemizde Ticaret ve Sanayi Odasını 1878/1879 yıllarında Ticaret Cemiyeti adı altında kuran ilk yönetim kurulunun Reisi (Başkan) İsmail Ağa’dır. Azaları da Mustafa Efendi, Hacı Mustafa Ağa ve Kostan Ağa’dır. Bu bilgileri, kadim dostum, Tarihçi ve Araştırmacı Yazar Salih Erol’un Hüdavendigar Vilayet Salnamelerinde Yenişehir Kazası (1870-1927) (İznik ve Yarhisar Nahiyeleri ile birlikte) adlı kitabından edindim.
Böylesine değerli bir eseri ilçemize kazandıran saygıdeğer kardeşim Salih Erol’a teşekkürlerimi sunar, adı geçen eserinin bizler için hakikaten çok önemli bir kaynak olduğunu, tüm araştırmacılar içinde rehber olacağını özellikle vurgulamak isterim.
Bu eser sayesinde 1870 den 1927 yılına kadar olan zaman içinde başta ilçemiz olmak üzere İznik ve Yarhisar ile ilgili birçok bilgiler edindik. Onlardan biri de Yenişehir Ticaret ve Sanayi Odasının kuruluşudur.
1878/1879 yıllarında kurulan Yenişehir Ticaret Cemiyetinin, 27 Ekim 1892 tarihinde Yenişehir Ticaret Odası adı altında faaliyete geçtiğini, Odaya ait mührün yaptırılmasıyla ilgili Ertuğrul (Bilecik) Mutasarrıflığının 30 Eylül 1892 tarih ve 436 sayılı yazılarından anlaşılmaktadır.
Başbakanlık Osmanlı Arşivinden alınan belgede, Yenişehir Ticaret ve Ziraat Odası Reisi Akdembeyzade Mustafa Ağa, azalar: İsmail Ağa, Mahmut Ağa, Osman Ağa, Emin Ağa ve Panos Ağa. (Kaynak: Salih Erol)
Söz konusu mühür, mühürcü Hacı Hüseyin Efendi’ye ivedilikle yapması için talimat verilmiştir. O tarihte Ticaret Odası Reisi Hancı İsmail Ağa, azalar Ömer Efendi, İsmail Efendi ve Kostan Ağa’dır. 1880’li yıllarda Yenişehir Ticaret Odası ile Ziraat Odası birleşerek bu ilk kurulan Ticaret ve Ziraat Odası heyetinin reisi Akdembeyzade Mustafa Ağa, azalar ise İsmail Ağa, Mahmut Ağa, Osman Ağa, Emin Ağa ve Panos Ağa’dır.
1893-1895 yıllarında Ticaret ve Ziraat Odasının reisi Hancı İsmail Ağa, azaları ise Hacı Ömer Ağa, İsmail Efendi ve Kostan Ağa’dır.
1896-1897 yıllarında Ziraat ve Ticaret Odası adıyla azalar; İsmail Ağa, Hacı Tahir Efendizade, Hacı Ömer Efendi, İsmail Hakkı Efendi ve Kostan Ağa’dır.
Odanın kayıtlarına geçen ilk fahri kâtibi de (Genel Sekreter) A. Şükrü Efendi’dir.
1898-1899 yıllarında Ziraat ve Ticaret Odası olarak faaliyet gösteren bu odanın, azaları Osman Nuri Efendi, Hacı Ömer Efendi, Mahmut Ağa ve Kostan Ağa’dır. Fahri Katip, bu kez Mehmet Kamil Efendi’dir. Bu da odanın tarihinde adı geçen ikinci kâtiptir.
1898 yılında Yenişehir kazasının genel durumuna bakıldığında, Yenişehir Kaymakamı Safet Bey, Belediye Reisi Hüseyin Ağa, azalar Hacı Nazif Efendi, Kasap Ahmet Efendi, Ahmet Ağa, Hacı İsmail Efendi, İplikçi Ohannes Ağa, Tabip Yasef Menahim Efendi’dir.
İlçenin genel nüfus toplamı 34.459 dur. Müslüman nüfusu 30.815 olup, 15.519’u erkek ve 15.296’sı kadındır.
Geriye kalan 3.644’ü gayrı-i müslim (Müslüman olmayan). Bunun da 1044’ü Rum (488 erkek – 556 kadın), 2600’ü Ermeni’dir (1304 erkek, 1296 kadın).
Mahalle sayısı 12, köy sayısı ise 57 ‘dir. Ayrıca İznik Nahiyesi ile Yarhisar Nahiyesi de o tarihlerde Yenişehir’e bağlıdır.
O yıllarda Yenişehir Merkezinin toplam nüfusu 5.619’dur. Bu nüfusun 5.202’si Müslüman. (2.649’u
erkek, 2.553’ü kadın). 417’si Ermeni’dir (191’i erkek, 226’sı kadın).
Kasaba halkının tamamına yakını ziraat ve hayvancılık ile uğraşırken, sanayi ile ilgileri hemen hemen yok gibidir.
Başlıca ürünleri ipek kozası, pamuk ile afyon, haşhaş, buğday, arpa, yulaf, susam, mısır, çavdar ve nohuttur.
Yenişehir kaza merkezi, Bilecik’e 8, Bursa’ya 10 saat mesafededir.
Havası çok güzeldir. Sokakları geniş ve düzenlidir. Ayrıca 5 adet sokak çeşmesi vardır.
İçme suyu bol değildir. Şehir de kullanılan su Keşiş Dağından doğan Yenişehir yakınından geçen Kocasu’dan sağlanmaktadır.
Bu dere üzerine kurulan bir dönme dolap vasıtasıyla su burada depolanır, buradan da ağaçtan yapılmış oluklarla şehre aktarılır.
Kasaba da Salı günlerine mahsus olmak üzere her haftada bir gün pazar kurularak çeşitli mal ve ürünler satılmaktadır.
1898 de hane sayısı 1008, Cami 12, Mescid 4, Medrese 4, Kilise 1, Han 11, Hamam 3, Değirmen 1, Harir (İpek) fabrikası 1, Rüşdiye (Ortaokul) Mektebi 1, İptidai Mektep (İlkokul) 1, Sıbyan (Anaokul) Mektebi 8, Kütüphane 1 tane olup 833 adet kitap mevcuttur.
1898 Yılında Yenişehir’e Bağlı Olan Köyler:
Akdere, Kızıl, Çelebi, Kara Kilise (Cihadiye), Ümran, Papatya, Aya, Rustum (Çamönü), Köprühisar, Hayriye, Terziler, Hisariye, Aydoğdu, Karabahadır, Afşar, Alaylı, Mecidiye, Derbend, Beypınarı, Kozdere, Kirazlıyayla, Barcın, Demirboğa, Kara (Karaköy), Dere (Dereköy), Yıldırım, Süleymaniye, Kavaklı, Karacaali, Menteşe, Toprakocak, Selimiye, Cedid (Yeniköy), Bayır, Burcun, Fethiye, Marmaracık, Seymen, Karagölet, Koçı, Mesnos, Hamidiye (Koyunhisar), Çardak, Makri (Mekirköy – Yolören), Çeltikçi, Karasıl, Ayaz, Boğaz, Okuf, Akçapınar, Karacaahmet, Söylemiş, Osmaniye, Orhaniye, Subaşı, Mahmudiye olmak üzere toplam 56 tanedir. Devam Edecek
